Thực phẩm chức năng với sức khỏe (phần 3)

HIỆU QUẢ CỦA THỰC PHẨM CHỨC NĂNG VÀ VIỆC BỔ SUNG CÁC CHẤT CHỨC NĂNG CHO CƠ THỂ HÀNG NGÀY

Tuy nhiên, việc sử dụng các chất chức năng một cách an toàn và hiệu quả vẫn còn nhiều vấn đề cần làm rõ.

- Liều lượng sử dụng hàng ngày? Liều lượng có tác dụng duy trì và liều lượng có tác dụng tối đa?

- Sự tương tác của các chất chức năng khác nhau với nhau và với những chất dinh dưỡng khác trong bữa ăn hàng ngày?

- Các yếu tố hỗ trợ và yếu tố ức chế hoạt động của các chất chức năng?

- Sự tương tác giữa các chất chức năng với thuốc điều trị, nếu có?

- Các yếu tố làm ảnh hưởng đến hàm lượng các chất chức năng có trong thực phẩm?

- Tác động của một chất chức năng trên các cá thể khác nhau có thể hoàn toàn không giống nhau! Mỗi cá thể có sự nhạy cảm với các chất chức năng theo một cung cách khác nhau. Sự khác biệt này có thể do di truyền (các nội tiết tố, số lượng các thụ thể trên tế bào, khả năng tiêu hóa hấp thu và chuyển hóa…), do môi trường, do thói quen dinh dưỡng đồng thời đưa vào cơ thể những thực phẩm có chứa các chất chức năng khác có thể là chất phản dinh dưỡng hay chất hỗ trợ dinh dưỡng so với chất chức năng.

Tuy nhiên, một yếu tố rất thuận lợi có thể được tận dụng trong việc bổ sung các chất chức năng vào khẩu phần hàng ngày là, nếu các chất chức năng được bổ sung từ nguồn thực phẩm tự nhiên thì thường an toàn cho người tiêu dùng. Sự an toàn này có được là vì các chất chức năng thường hiện diện trong thực phẩm tự nhiên với một hàm lượng thấp, vừa phải.

Mặt khác, tự nhiên thường có những sự kết hợp khéo léo mà cho đến nay loài người vẫn chưa thể hiểu hoàn toàn, ví dụ một chất chức năng trong một loại thực phẩm này sẽ tác dụng tốt hơn khi hiện diện trong một loại thực phẩm khác, có thể là do tỉ lệ các chất dinh dưỡng và chức năng có trong thực phẩm đó hoặc sự hiện diện của một chất nào đó mà con người chưa biết đến trong loại thực phẩm tự nhiên đó.

CÁI NHÌN ĐÚNG VỀ THỰC PHẨM CHỨC NĂNG: KHÔNG CẦN THẬN TRỌNG NHƯNG CŨNG KHÔNG NÊN QUÁ KHÍCH

Đừng quên một câu quan trọng luôn được nhấn mạnh khi một loại thực phẩm chức năng được giới thiệu đến người tiêu dùng:

Thực phẩm này không phải là thuốc và không có tác dụng điều trị bệnh. Cho đến nay, thực phẩm chức năng dù là không bị khuyến cáo hạn chế sử dụng, nhưng không là một yếu tố bắt buộc trong bất kỳ một phác đồ điều trị chính thức nào và càng không bao giờ được khuyến cáo sử dụng như một phương pháp điều trị. Điều này có nghĩa là, người bệnh vẫn phải tiếp tục tuân thủ đầy đủ các phác đồ điều trị bệnh và thực phẩm chức năng sẽ không làm thay đổi phát đồ điều trị này.

Với các loại thực phẩm chức năng có nguồn gốc tự nhiên như hành tỏi, lô hội, cà rốt, gấc… cách sử dụng tốt nhất cho đến thời điểm này là dùng tươi như là thực phẩm. Tất cả các dạng chế biến như làm thành viên nén, viên hoàn, chiết xuất thành cao hay dung dịch… thường dẫn đến các thành phẩm không tốt bằng các chất chức năng tồn tại trong tự nhiên theo các chiều hướng sau: - Đậm đặc chất chức năng hơn. Điều này chưa chắc đã là cần thiết, thậm chí còn có thể không an toàn.

Ví dụ, hàm lượng Gingsenosids trong nhân sâm có tác dụng dược lý cao nhất là 7-8%. Nếu hàm lượng Gingsenosid cao hơn, hàm lượng Pananax trong nhân sâm sẽ giảm xuống, tác dụng kích thích của nhân sâm sẽ trội hơn tác dụng thư giãn và hạ đường huyết, tác dụng chung là sẽ làm gia tăng chuyển hóa và tăng tốc độ hoạt động của tế bào, có thể gây kích thích thần kinh, kích thích tim mạch…

- Các chất chức năng bị mất đi một phần hoặc thay đổi tính chất qua quá trình chế biến với nhiệt độ (phơi, sấy…), mất hơi nước, hoặc bảo quản. Ví dụ bột nghệ khô sẽ có tác dụng làm lành vết loét da niêm kém hơn so với củ nghệ tươi.

- Có thêm các chất phụ gia nhằm kéo dài thời gian bảo quản hay gia tăng lợi nhuận. Những chất này có thể làm thay đổi thành phần hóa học của thực phẩm chức năng và chưa có đủ nghiên cứu để xác định sự tương tác giữa các phụ gia này với chất chức năng là tích cực hay tiêu cực. Ví dụ dịch chiết xuất lô hội nếu kèm theo một lượng đường quá cao có thể làm mất cân đối thành phần đường/vitamin chuyển hoá năng lượng và làm tăng đường huyết, tăng tạo lipid…

- Loại trừ đi các chất tương hợp trong tự nhiên mà khoa học chưa thể định danh hay chưa hiểu biết hết về chức năng, vai trò của chúng với sự sống.

Ngoài ra, cũng cần chú ý đến giá trị thực sự của thực phẩm chức năng đối với sức khỏe cần phải tương ứng với số tiền người tiêu dùng trả cho các sản phẩm mà họ mua sử dụng. Trong thực tế, các loại thực phẩm chức năng đang được thổi phồng tác dụng và bán với giá cao hơn hẳn so với giá trị thực của chúng. Đây chính là một trong các vấn đề cần lưu ý nhất bởi vì thực tế thì đa số thực phẩm chức năng không tổn hại gì cho sức khỏe, chỉ là được bán với giá làm tổn hại túi tiền của người tiêu dùng mà thôi!

BẢO VỆ SỨC KHỎE BẰNG CÂN BẰNG TRONG DINH DƯỠNG VÀ LỐI SỐNG

Các tác dụng hỗ trợ sức khỏe của thực phẩm chức năng chỉ có thể phát huy tác dụng trên nền tảng một cơ thể khỏe mạnh và một tinh thần thoải mái vui vẻ, chứ không thể thay đổi hoàn toàn tình trạng tinh thần và thể chất của một cá thể.

Chính vì vậy, đầu tư cho một sức khỏe căn bản luôn là đầu tư có lợi nhất và tiết kiệm nhất, hơn hẳn so với việc chi một khoản kinh phí lớn cho việc sử dụng các thực phẩm chức năng khi mà sức khỏe đã bị tổn hại.

Cân bằng trong cuộc sống là sự điều độ, chừng mực, đúng giờ, quy củ, và phải biết “quẳng gánh lo đi mà vui sống”. Các stress về tinh thần và thể chất đều có thể làm gia tăng hoạt động bất thường của hệ thần kinh và hệ nội tiết, từ đó chi phối hoạt động của toàn bộ cơ thể, làm gia tăng chuyển hóa bất thường và làm cơ thể mệt mỏi, nguồn gốc phát sinh các bất lợi cho sức khỏe kể cả bệnh tật.

Thời gian ngủ đủ, giấc ngủ sâu, nghỉ ngơi hợp lý sau công việc và thay đổi loại hình hoạt động rất có lợi cho cơ thể, vì đó chính là thời gian để các tế bào hoạt động chậm lại, thải bỏ các chất chuyển hóa ứ đọng, sắp xếp lại hoạt động, chỉnh sửa các sai sót trong hoạt động và nghỉ ngơi trước tri bước vào giai đoạn hoạt động mới.

Cân bằng trong dinh dưỡng

1. Đủ lượng và đủ chất

Khái niệm đủ ở đây có nghĩa là vừa đủ. Nhu cầu năng lượng hàng ngày bao gồm hai phần chính là năng lượng cho chuyển hóa và năng lượng cho hoạt động.

Trên thực tế, có thể ước lượng một khẩu phần có đủ về năng lượng không dựa trên theo dõi cân nặng hàng tuần. Nếu giữ nguyên cân nặng theo thời gian, khẩu phần ăn hiện tại vừa đủ năng lượng, nếu tăng cân, là khẩu phần thừa năng lượng và ngược lại, nếu giảm cân chứng tỏ khẩu phần không đủ năng lượng theo nhu cầu.

Ngoài yêu cầu đủ về mặt số lượng, cũng cần quan tâm đến đủ chất, tức là có đủ các loại chất dinh dưỡng cần thiết. Mỗi bữa ăn chính luôn phải có đủ 4 nhóm thực phẩm chính là bột đường, đạm, béo, rau và trái cây tươi.

2. Chừng mực

Là chỉ ăn vừa đủ chứ không ăn thừa. Sự dư thừa cũng nguy hiểm không kém gì sự thiếu hụt và cũng có thể là nguyên nhân thúc đẩy các rối loạn về chuyển hóa và hoạt động của các cơ quan trong cơ thể. Đối với những chất có hại cho cơ thể như alcohol, cafein, nicotin… càng phải chừng mực hơn. Ngưỡng thải độc của gan thận đối với những chất này rất khác biệt nhau ở những cá thể khác nhau, và thường sẽ giảm dần theo thời gian hoạt động của các cơ quan.

3. Cân đối

Là sự cân đối giữa các thành phần thực phẩm khác nhau trong bữa ăn để đạt được một tỉ lệ chất dinh dưỡng tốt nhất theo đúng nhu cầu của cơ thể. Lượng các thực phẩm trung bình cho một người trưởng thành có thể tính như sau:

 - <6g muối.

- <20g đường.

- 30g dầu mỡ.

- 120g thực phẩm giàu đạm.

- 200g trái cây.

- 300g rau xanh các loại.

- 4-5 chén chất bột (trong đó nên có 1 chén bột thô như miến, khoai, gạo lứt…).

- >2 lít nước (trong đó phải có 500ml sữa).

4. Đa dạng

Trong thiên nhiên, không có một loại thực phẩm nào có thể cung cấp đầy đủ tất cả chất dinh dưỡng cần thiết với một tỉ lệ phù hợp tối ưu cho sự sống, ngay cả sữa, là loại thực phẩm được xem là hoàn hảo nhất và được tự nhiên ưu ái dành cho các sinh vật non.

Vì vậy, chế độ ăn càng đa dạng càng có cơ hội nhận được nhiều chất dinh dưỡng hơn. Ăn đa dạng cũng giúp làm gia tăng sự tương tác của thực phẩm, làm gia tăng khả năng hấp thu hoặc giảm bớt nguy cơ phản hấp thu dưỡng chất. Sự phối hợp cân đối giữa các thành phần dưỡng chất sẽ có lợi cho quá trình hấp thu của hệ tiêu hóa và quá trình sử dụng dưỡng chất của tế bào. Sự phong phú đa dạng cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến cảm quan và sự hiểu biết về thực phẩm, làm cho dinh dưỡng không chỉ có vai trò nuôi dưỡng cơ thể vật chất là còn là một thành phần thực phẩm để nuôi dưỡng sự khoái cảm của tinh thần.

5. Tự nhiên

Các loại thực phẩm được chế biến càng đơn giản, món ăn càng gần với tự nhiên thì càng tốt cho sức khỏe. Quá trình chế biến thường làm hao hụt và mất đi các dưỡng chất có trong thực phẩm, đặc biệt là các vitamin tan trong nước như vitamin C, vitamin nhóm B và các chất có tác dụng trung hòa gốc oxy hóa.

Một vài phương pháp chế biến như nướng trực tiếp trên lửa than, chiên trong dầu với nhiệt độ cao, kéo dài, xông khói… còn có thể làm gia tăng các chất có hại cho sức khỏe vào thực phẩm thậm chí có thể gây ung thư nếu tích tụ lâu ngày. Các cách chế biến tốt nhất là hấp bằng hơi nước, luộc nhanh, xào nhanh. Với các loại rau xanh, trái cây tươi… nên ăn tươi sống là tốt nhất.

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý về vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm khi dùng các món ăn sống, không qua chế biến bằng nhiệt độ nhất là trong điều kiện thực phẩm của nước ta hiện nay.

ThS. BS. Đào Thị Yến Phi 
Chủ nhiệm BM Dinh Dưỡng 
ĐHYK Phạm Ngọc Thạch TPHCM